Help Center
اهمیت فعال سازی تفکر در دوره سوم رشد و نوجوانی
بسم الله الرحمن الرحیم
سلام خدمت همه همراهان نوجوان
وقتی به عالم نگاه می‌کنیم متشکل شده از درون و بیرون انسان و غایتی که برای انسان در نظر گرفته شده است. برای اینکه انسان بتواند درست زندگی کند توان‌هایی دارد که در طول عمر خود می‌تواند آنها را شکوفا کند تا به وسیله آنها با بیرون در ارتباط بوده و از عالم بهره‌مند شود. این سیر زندگی انسان و افزایش توان‌ها از لحظه به دنیا آمدن تا مرگ ادامه دارد. این سیر همراه با سیر ادراک و علم نسبت به اطراف در انسان آغاز می‌شود. ابتدا این ادراک حسی است و به وسیله حواس صورت میگیرد به تدریج قوه خیال و تصویرسازی انسان رشد کرده و او تصاویر محیط را ثبت و ضبط می‌کند و به این ترتیب علم نسبت به اشیاء در او شکل میگیرد در ادامه قوه وهم و گزاره سازی در انسان شکل میگیرد و می‌تواند بین تصاویر اسناد دهد و حکم نماید در این هنگام جمله‌ای مثل هوا سرد است در او شکل میگیرد و مبتنی بر این جمله باید و نبایدی در او شکل میگیرد که باید لباس گرم بپوشم. به این گزاره‌ها، گزاره‌های جزیی میگوییم که لازم است فرد حتما با منبعی قابل اطمینان آنها را بسنجد و گرنه با گمانه زنی‌هایش منشاء عمل می‌شود. پس گزاره‌ها را باید با قوه عقل سنجید. قوه عقل قوه عقل به وسیله تشخیص درست از نادرست، به انسان معیار می‌دهد. تا انسان هرگونه که تمایل داشت رفتار نکند[1].
بنابراین در مواجهه با بیرون انسان تحریک شده و سوال و نیاز و طلبی در او شکل میگیرد و انگیزه پیدا می‌کند تا به آن پاسخ دهد. برای پاسخ دادن به منبع قابل اطمینان رجوع می‌کند و پاسخ را دریافت می‌کند و علم سودمند به دست می‌آورد و این فرایند توسط قوه تفکر در انسان اتفاق می‌افتد. مواجهه با بیرون و سوال و نیاز و طی مسیر در بین قوه‌ها در درون و دریافت حقیقت در نسبت با مسئله و نیاز توسط قوه تفکر صورت میگیرد. بقیه قوا و توان‌های انسان بعد از فعال شدن توان تفکر در او شکوفا می‌شود بنابراین پرداختن به این قوه بسیار بسیار در رشد انسان مهم است. در واقع به وسیله این قوه است که هرگونه حرکت از وضعیت موجود به مطلوب و تغییر رو به رشد و کمال در انسان به وجود می‌آید. [2]تفکر عطیه‌ای الهی به انسان است که به واسطه آن می‌تواند نادیدنی‌ها را ببیند و مشاهده خود را از سطح محسوسات به معقولات ارتقاء دهد. به واسطه این گوهر متمایز کننده انسان با سایر موجودات است که زندگی معنوی او رونق می‌یابد و مراحل و مراتب رشد را طی می‌کند. یعنی میزان رشد معنوی انسان با قدرت تفکرش رابطه مستقیم دارد.[3]
این توان در دوره نوجوانی به اوج خود می‌رسد و بلوغ عقلی فرد را به دنبال دارد. به همین دلیل در دوره اول رشد ما روی حواس و تا حدودی خیال کودک کار می‌کنیم. در دوره دوم رشد روی خیرگزینی و تفکر در حال توسعه نیافته و بسیط آن مورد توجه است و در دوره سوم رشد این توان را به صورت پیشرفته مورد توجه قرار می‌دهیم.[4]
ارکان تفکر سوال پرسیدن و دیدن و شنیدن و رجوع به معیار و بروز در اجتماعی است. سوال پرسیدن همان محرکی است که فرایند تفکر را آغاز می‌کند. دیدن و شنیدن ورودی‌های انسان است که با آنها سیر تفکر آغاز می‌شود. رجوع به معیار توسط رجوع به عقل صورت میگیرد و به وسیله فرایند تفکر بروزی در بیرون از انسان است که منجر به حل صحیح مسائل و مشکلات می‌شود.[5]
ما در مجموعه خود کتب مختلفی برای تبیین تفکر و انواع آن داریم که می‌توانید خلاصه‌ای از آنها را در ادامه مطالعه بفرمایید:
کتاب سوال
- در این کتاب ابتدا به معنا و تعریف سوال می‌پردازد. سوال از سه مولفه تشکیل شده است:
- روبرو شدن با چیزی
- میل به دانستن آن چیز
- اقدام برای دانستن آن چیز
به وسیله این تعریف می‌توان فهمید چرا گاهی سوال نداریم. یا با چیز جدیدی مواجه نشدیم یا میل به دانستنش نداریم یا در ابراز آن مشکل داریم.
- انواع سوالات بر اساس انواع نیازها به هشت دسته ضروری و غیرضروری ، مادی و معنوی ، برخاسته از نیاز یا تحریک کننده نیاز طبقه بندی می‌شود.
- سه دستگاه برای سوال پرسیدن :
- پرسش از نیاز، تعاریف، نتایج و حقایق که هر مسئله‌ای را از این چهار وجه می‌توان مورد بررسی قرار داد.
- سوال از چیستی و چرایی و چگونگی موضوعی
- ادات پرسش(همزه، هل، متی و …) که معنی هر کدام از آنها به صورت مفصل در کتاب آمده است.
به وسیله این سه دستگاه توان بارش فکری و مواجهه درست و همه جانبه ما با مسائل تقویت می شود.
- تبدیل سوال به مسئله – نسبت سوال و دعا – نسبت سوال و تفکر
بعد از یادگیری چگونگی تحریک تفکر به وسیله سوال، نوبت به تقویت حواس و کنترل ورودی‌های ما در دو کتاب تفکر شنیداری و مشاهده‌ای می‌رسد.
کتاب تفکر شنیداری
- اهمیت و جایگاه شنیدن و نسبت آن با دیگر قوای ادراکی و تحریکی انسان
در این کتاب به ما می‌آموزد شنیدنی که به دنبال آن فهمیدن نباشد از نظر قرآن شنیدن (سمع) نیست و به همین واسطه مهارت‌های ارتقای شنیدن را می آموزد.
- رجوع به عقل
ما بعد از هر شنیدنی آن را به صورت گزاره جزیی دریافت می‌کنیم که لازمست با منطق عقل سنجیده شده و یقین حاصل کرده و سپس عمل کنیم.
- آشنایی با انواع مراتب شنیدن – مهارت های خوب شنیدن – رابطه خواندن و شنیدن -رابطه دیدن و شنیدن
- ذکر و قرائت به عنوان نتیجه شنیدن
ذکر عامل توجه و اتصال به خالق و قرائت به معنای ثبت حقایق فهم شده در وجود انسان، دو نتیجه مهم در اثر شنیدن است .
- طهارت شنیدن
ورودی، خروجی را می‌سازد .بنابراین پاک بودن ورودی‌ها منجر به خروجی و عملکرد درست می شود.
- امنیت شنیدن
یکی از موضوعاتی که شنیدنی‌ها را تهدید می‌کند وسوسه است. وسوسه صوتی مخفی است که کنار گزاره دریافتی ما می‌نشیند و انسان را از انجام کار خیر منصرف می‌کند.
در کتاب تفکر شنیداری به سیر از شنیدن تا فهمیدن و رجوع به عقل اشاره شده است و همه این مراحل توضیح داده شده است.
کتاب پرورش تفکر مشاهده‌ای
این کتاب با تمرین‌ها و مهارت‌های مختلف سعی در بالا آوردن توان مشاهده دارد و تفکر مشاهده‌ای را به عنوان فرایند سیر از مشاهده حسی به خیالی و سپس به عقلی تعریف کرده است. فصول کتاب در چهار بخش کلی گردآوری شده است:
- انواع مشاهده حسی و مهارت‌های ارتقای آن
مشاهده حسی یه معنای دیدن ظاهر و مادی اشیاء و پدیده‌ها(به کمک همه حواس پنجگانه) است. در این بخش به چگونگی فرایند از دیدن مادی تا فهم مجرد آن در عقل و تمایز هست و نیست اشیاء توسط قوه بینایی اشاره شده است. مهارت‌های کمک کننده مشاهده حسی شامل: خوب دیدن، ندیدن برای دیدن، دیدن ربط‌ها، مشاهده انواع رنگ‌ها و شکل‌ها، در نظر گرفتن موقعیت مکانی، در نظر گرفتن زمان، مشاهده تکرار، مشاهده تعداد و عدد، مشاهده شباهت‌ها و تفاوت‌ها ،دیدن نظم و تعادل ، و…
- مشاهده خیالی و مهارت‌های ارتقای آن
مشاهده خیالی به معنای دیدن صورت اشیاء در ذهن است. مهارت‌هایی مثل تصویرسازی و ذخیره تصاویر، زنده دیدن تصاویر و تصور حالت‌های غیرممکن و … بیان شده است. اختراعات بشری درعلوم و فنون مختلف ریشه در قدرت این مشاهده دارد. مهارت‌های کمک کننده مشاهده خیالی: تصویر سازی، زنده سازی تصاویر، تصور تضادها، رویت مثل‌ها بالاخص داستان‌ها و امثال قرآنی، تصور بهشت و جهنم، فضای نزول سوره
- مشاهده عقلی و مهارت‌های ارتقای آن
مشاهده عقلی به معنای رویت قوانین کلی و حقایق ثابت در هر پدیده و رخداد است. در این بخش به تعریف عقل که چشم حق بین انسان است و هست و نیست و درست و غلط و حق و باطل را تشخیص می‌دهد، اشاره کرده است.
مهارت‌های کمک کننده مشاهده عقلی:مشاهده از جز به کل و بالعکس، طبقه بندی مشاهدات، نتیجه‌گیری از مشاهدات، دیدن عاقبت، مشاهده نفع و ضرر، مشاهده علت‌ها و ریشه‌ها، مقایسه قبل و بعد، رویت عدم تساوی‌ها، حذف ویژگی‌های مادی، تدبر در قرآن و مثل‌ها و داستاهای آن، آشنایی با نمادهای حق ، اصلاح تعاریف و …
- نقش توجه در مدیریت مشاهده
کتاب پرورش تفکر بنیادی
در این کتاب رجوع به عقل، سنجش عقلایی گزاره ها و به دست آوردن معیارهای درست براساس توجه به پدیده ها و رخدادها، مورد توجه واقع می شود. تا انسان با کشف حقایق بتواند به عمل های درست در بسترهای مختلف زندگی دسترسی پیدا کند. فصول کتاب شامل:
- مواجهه با پدیده ها و فهم حقایق پیرامون آن ها
- مواجهه با رخدادها و رسیدن به عبرت
- پدیده‌ها مثلی برای فهم بهتر رخدادها و تشخیص عملکرد درست
- فهم پیام آیات و عبرت از رخدادها راهی برای رسیدن به معیارهای عملکرد درست
- چگونگی فهم مبنای حقیقت از غیرحقیقت و تمایز معیار از شبه معیار
در این بخش مهم‌ترین معیارهای زندگی را بیان می‌کند. عقل را تعریف کرده و بیان می‌دارد که سریع‌ترین راه شکوفایی عقل بهره‌مندی از وحی الهی است.
- شکوفایی عقل
غرض هدایتی انسان رسیدن به این مرحله از زندگی است.
کتاب پرورش تفکر قرآنی
در این کتاب سیر بررسی موضوعات تفکر، لوازم، قواعد و آسیب شناسی آن به وسیله سوره‌های قرآن مطرح شده است. در این کتاب ما یاد می‌گیریم که چگونه کتاب قرآن کتاب زندگی‌مان شود. در مورد تصورات و تصدیقات و گزاره‌ها با ما صحبت می‌کند تا بر اساس نفع و ضرر حقیقی حرکت کرده و تغییر از وضعیت موجود به مطلوب محقق شود. در ذیل همه درس‌ها، تمرین‌هایی از سوره‌های قرآن بر اساس موضوع مطرح شده قرار دارد. این موضوع به صورت پیشرفته‌تر در کتاب روش‌های تفکر در قرآن (جلد دوم از کتاب‌های روش‌های تدبر در قرآن )توضیح داده شده است و سطح عالی‌تر آن در کتاب دستیابی به گزاره‌های یقینی (جلد دوازدهم از کتاب‌های روش‌های تدبر در قرآن) است. ما برای فهم عمیق نیازمند فهم دقیق گزاره‌های یقینی از قرآن هستیم.
کتاب هنر خوب زیستن با دیگران، تفکر عینی، تفکر اجتماعی
یک بُعد تفکر، تفکر فردی یا تفکر نفس است که در کتب قبلی پیرامون بایسته ها، تقویت و آسیب شناسی آن صحبت شده است. بُعد دیگر تفکر ، تفکر اجتماعی است. تفکر اجتماعی یعنی ساماندهی حرکت‌ها و بروزات اجتماعی به واسطه اصلاح روابط افراد و جمعیت‌ها حول محور رسول، ولی الهی و دین، برای برطرف شدن نیازهای جامعه و افراد آن که منجر به بروز توانمندی‌های ویژه در جامعه شده و ضمن گسترش و ثبات روابط از نصر و فتح الهی هم برخوردار می شوند. دو کتاب بنیادی تفکرنفس ( تفکر فردی) و هنر خوب زیستن (تفکر اجتماعی) بر اساس تعریف تفکر از ادبیات قرآن برای رجوع علاقه مندان در سطح مطالعه بنیادی پیرامون موضوع تفکر نوشته شده است. برای سطح مهارتی در موضوع تفکر اجتماعی، کتاب بلوغ با هم بودن – فصل همفکری ، گزینه مناسبی برای رجوع علاقه مندان است که علاوه بر دادن تعاریف مناسب ، تمرین‌های لازم برای رشد این توان را هم ارائه کرده است.
[1] برای مطالعه بیشتر و دقیقتر این موضوع می‌توانید به دو کتاب تبیین عناصر ساختار وجودی انسان و تفکر مشاهده‌ای رجوع بفرمایید.
[2] برای بررسی بیشتر این موضوع و تعریف تفکر از قرآن می‌توانید به کتاب تفکر نفس مراجعه بفرمایید.
[3] فهم دقیقتر و کاربردی‌تر این بحث در کتاب تفکر مشاهده‌ای مطرح شده است.
[4] در کتاب سند تعلیم و تزکیه این موارد به جزییات مطرح شده است.
[5] در کتاب تفکر نفس نسبت هر کدام از ارکان با مراحل تفکر مطرح شده است.